Minab semeton sami
kari eling ring peplajahan ritatkala kari masekolah khususne ring pelajahan
Bahasa Bali. Ne mangkin titiang wantah..... eeee...istilahne 'mereview ulang'
:p :p akidik peplajahan punika khususne ring pelajahan basitha paribasa.
Napi nika basitha paribasa? Basitha Paribasa inggih punika
basa rerasmen wiadin panglengut basa. Kanggen panglengut basa sajeroning
mabebaosan kalih magegonjakan, sajeroning basa pakraman wiadin basa
pasawitrayan.
Seosan ring punika, Sang Kawi sane sampun wibuhing Basa
Basitha, tan mari ngunggahang Basitha Paribasa puniki, sakadi
Uperenga miwah Pralambang, sane makardi lengut kakawian punika. Minab semeton
sami kari eling napi-napi manten sane ngranjing Basitha Paribasa punika. Kenten
taler minab karing eling contone soang-soang.
Sane ngranjing Basitha Paribasa minakadi :
1.
Sesonggan.
2.
Sesenggakan.
3.
Wewangsalan.
4.
Sloka.
5.
Bebladbadan.
6.
Pepindan utawi
Sesawangan.
7.
Cecimpedan.
8.
Cecangkriman.
9.
Sesimbing.
10.
Cecangkitan.
11.
Raos Ngempelin.
12.
Sipta utawi Sasemon.
13.
Peparikan.
14.
Gegendingan.
15.
Sesapan.
16.
Tetingkesan.
17.
Sesawen.
Penjelasan :
1. Bebladbadan
Bebladbadan
inggih punikaartine tutur sujati, utawi kruna bebasanm kaanggen papiringan,
saha madue purwakanti ( bersajak). ( Basita paribasa). Dalam Bahasa Indonesia
hampir memiliki kesamaan dengan Metafora : adalah majas dalam bahasa indonesia
yang membandingkan suatu dengan yang lain. Yang bukan menggunakan arti
sesuangguhnya melainkan sebagai makna kiasan. Contoh : Raja siang keluar dari
ufuk timur.
Bebladbadan kruna lingganipun "babad"
artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas
wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan
"el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan
sane mateges kruna bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti
(bersajak).( Simpen, basita paribasa, 39,2004)
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi
kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing"
utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati
(bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak),
krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi
:
1.
Giing (bantang) :
majempong bebek,
2.
Arti sujati (bebasanipun) :
jambul,
3.
Arti paribasa :
ngambul.
Dadosne kecap "mbul" ring kruna
"jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna
"ngambul".
Bebladbadan puniki masaih ring
"wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma,
ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan,
artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring
artinipun.
Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto
bebladbadan , luiripine :
bantang=makawat radio
arti sujatine= antena
arti paribasane=nganten
1.
Beruk magantung =
kakocor, arti paribasane = bocol
2.
Ketimun pait = paya, arti
paribasane = semaya
3.
Wayang gadang =
Kresna, arti paribasane = tresna
4.
Macarang Uga = sambilan, arti
paribasane = masambilan
5.
Matabeng gelang =
tutub, arti paribasane = tutugang
6.
Makunyit di alas =
temu, arti paribasane = katemu
7.
Mabuaya di tegal =
alu, arti paribasane = nglalu, kalu
8.
Mataluh nyuh = tombong, ati
paribasane = sombong
9.
Jukut gedebong =
ares, arti paribasane = ngeres-eresin
10.
Matiuk Jawa = belati, arti
paribasane = ngulati
11.
Mabatis bebek =
gempel, arti paribasane = ngempelin
12.
Base wayah = kakap, arti
paribasane = gapgapan
13.
Mabuah jaka = beluluk, arti
paribasane = nguluk-nguluk
14.
Mabuah wayah = jebug, arti
paribasane = gedebug
15.
Mabuah kelor = klentang, arti
paribasane = klentangin
16.
Mabubuh kladi =
kulek, arti paribasane = elek
17.
Jaja uli magula =
abug, arti paribasane = jebug
18.
Maboreh tangkah =
buat, arti paribasane = kuat
19.
Mablakas peleng =
timpas, arti paribasane = mimpas
20.
Mabaju tanpa lima =
kutang, arti paribasane = kutang
21.
Mainan bluak= capung=ngapung
22.
Maabian Jawa = kebon, arti
paribasane = ngebon
23.
Makamben
disunduk=maseselan= maseselan
24.
Mamunyin siap=
makekruyuk=nyruyukan
25.
Nganggo kamben=
macingcingan= mancing
26.
Madasar nasi= entip=
ngintip
27.
Mabuah
kelor=klentang=klentangin
28.
Masuang
pleting=tundak=tundak-tundik
29.
Bidak
jukung=layar=nglayarin
30.
Maumah sampi=
kandang=ngandang-ngandang
31.
Kawat Radia=
antena=nganten
32.
Prabu gede=kapal=apal
33.
Panak cicing=kuluk=
nguluk-uluk
34.
Matapis jaka= duk=duk
35.
Matuak
tape=berem=merem
36.
Tukad tanpa yeh=
pangkung=bengkung
37.
Umah
panggung=kampung=ngapung
38.
mauled
jaka=ancruk=nguncrukan
39.
Ulet
makaput=kacut=takut
40.
mauwat
gedebong=otot=ngotot
41.
mauwat
pandan=bagu=ngagu
42.
lim Bali=ancur= ancur
43.
bubuh
sagu=ongol-ongol= nyengongolan
44.
makakul
pasih=omang-omang= ngemang
45.
gunting
buah=caket=raket
46.
Maraab
umah=genteng=genting
47.
Maraab
umah=alang-alangan
48.
Mamunyi kukur=
ngengkuk=nungkuk
49.
Arjuna
Durian=tualen=ngelen-len
50.
sibuh gedah=lumur=umur
51.
Ketimun
pait = paya, arti
paribasane = semaya
52.
Wayang
gadang = Kresna, arti
paribasane = tresna
53.
Macarang
Uga = sambilan, arti
paribasane = masambilan
54.
Matabeng
gelang = tutub, arti
paribasane = tutugang
55.
Makunyit
di alas = temu, arti
paribasane = katemu
56.
Mabuaya
di tegal = alu, arti
paribasane = nglalu, kalu
57.
Mataluh
nyuh = tombong, ati
paribasane = sombong
58.
Jukut
gedebong = ares, arti
paribasane = ngeres-eresin
59.
Matiuk
Jawa = belati, arti
paribasane = ngulati
60.
Mabatis
bebek = gempel, arti
paribasane = ngempelin
61.
Base
wayah = kakap, arti
paribasane = gapgapan
62.
Mabuah
jaka = beluluk, arti
paribasane = nguluk-nguluk
63.
Mabuah
wayah = jebug, arti
paribasane = gedebug
64.
Mabuah
kelor = klentang, arti
paribasane = klentangin
65.
Mabubuh
kladi = kulek, arti
paribasane = elek
66.
Jaja
uli magula = abug, arti
paribasane = jebug
67.
Maboreh
tangkah = buat, arti
paribasane = kuat
68.
Mablakas
peleng = timpas, arti
paribasane = mimpas
69.
Mabaju
tanpa lima = kutang, arti
paribasane = kutang
70.
Beruk
magantung = kakocor, arti
paribasane = bocol
71.
Maabian
Jawa = kebon, arti
paribasane = ngebon
72.
Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur
karahajengan, mangda nenten keni bencana. Kawentenan sesapan manut
tetujonnyane, minakadi :
Sesapan ngebah taru :
"Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang
nenten tulah."
Sesapan suara kedis caak :
"Kakasang ngengsut di ambune."
Sesapan si jabang bayi :
"Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun
setata rahayu."
Sesapan sabeh bales :
"Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun
kakine."
Sesapan ngentasin genah tenget :
"Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang
karahajengan."
Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi :
"Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening
tusing rahayu bakal cotot matane apang kanti buta."
Sesapan ri kala mireng suaran paksi tuhu-tuhu :
"Buncul agung sepit semprong tuara bakatanga."
Sesapan mabebaosan, masuara cek-ceke :
"Sidi Saraswati."
Sesapan angin baret, angin nglinus :
"Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue
anak alit."
Sesapan ri kala ngadol ingon-ingon utawi wewalungan :
"Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur
karahajengan."
Sesapan ri kala molihang pantun duene :
Ratu Betara Sri, Titiang ngaturang yadnya, mangda titiang rahayu."
Sesapan ri kala Tumpek Uduh :
"Kaki-kaki dadong jumah?
Jumah.
Anak engken?
Anak Gelem.
Gelem Engken?
Gelem nged.. nged.. nged.. nged.."
Sipta puniki wangsit
wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane wenten arti
kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring
jagate, buron miwah pripen kalih polah. Ring asapunapine taler wenten saking
bawan jagat alih ring pakahyunan, upami :
- Yening wenten bintang
kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta (pertanda) kaon.
- Yening wenten buron
alasan makadi kidang, manjangan ngranjing ka desa, punika kicap sipta kaon.
- Yening paksi
culik-culik masuara kala wengi, nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu, punika kocap
sipta (praciri) kaon.
- Yening wenten anak
nganten, raris rauh pajati, makta damar kalih pacanangan (pabuan), punika taler
sipta, makadi suksmanipun :
·
Damar = galang
apadang, saking rahayu nunas galang.
·
Pamor = apuh, ampura,
nunas ampura
·
Base = sedah,
serdah, seica, apang sueca
·
Buah = pala,
pikolih, apang mapikolih
·
Temako = seseban,
sebseb, teduh, nunas paneduh
·
Gambir = jambe rateng,
tembe (benjangan) mangda puput.
Pupuh Ginada
1.
Beli Nyoman dewan
titiang
matangi titiang mangipi
I Jayaprana lingnia alon
punapi ipian i ratu
Ni Layonsari angucap
titiang ngipi
"umahe anyudang blabar." (sipta kaon)
2.
"Sadaging umahe
telas"
ipiang titiang mangeraris
kaon kojarannya reko
eda beli luas kauh
tan urungan beli pejah
laut ngeling
Ni Layonsari sigsigan.
Pupuh Sinom
1.
Wenten ne mawadah
dalung
meka waja miwah lengis
menuh sikapa asoroh
boya tingkah banten suci
nika ke anggen napi
Pedanda ngandika alus
data takonang iba
pipise jua aba mai
malih matur
Pan Bongkling makita nawang.
2.
Pedanda raris
nartayang
kene katatuannya cai
apan sipta uling makelo pamalu
mekane anggon mata
wajane kal anggo gigi
mangde ayu
yang mepekang parikrama.
3.
Pan Bongkling kedek
mangakak
uning titiang kapo mangkin
anging kangkattitiang gaok
titiang nahen mamanggihin
anak mananem sampi
tan wenten madaging legu
anging ne panggihin titiang
tan wenten angan asiki
boya lamur
bantenge ne wawu lekad.
Peparikan pateh sakadi Wewangsalan, kewanten binanipun weangsalan punika wantah kalih palet
(carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait),
taler mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring
kasusastran Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun",
antuk "ri", punika sering masilur dados "ntun", sakadi;
sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik", artinipun;
awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang
dados: peparikan, artinipun: awi-awian utwai reragragan.
Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma,
kawangun antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane
riinan kalih carik dados "sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih
carik dados arti sejatine, saha mawirama purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti
punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra, Purwakanti basa, Purwakanti
suara, sakadi:
1.
Purwakanti
sastra
Doyan liang ngandong kanji (a)
depang tiang ngaba pitu (b)
yan tiang ngelong janji (a)
apang tiang kena tantu. (b)
Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji"
ring kuna "janji".
Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu"
ring kruna "tantu".
2.
Purwakanti
basa
Meli gabus duang kranjang
lamben bodag sing ngenyakin
yadin bagus mata kranjang
enyen kodag mangenyakin.
Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang".
kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin".
3.
Purwakanti
suara
Dengdenge kurma lua
jaene ditu plapahin
adeng-adeng magama tua
gaene malu plajahin.
Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a"
ring kruna "lua"
suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring
"in" ring kruna "plajahin"
Sasemon punika taler
sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut
kayun. Sasemon puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring
sor puniki :
Taruna : "Beh apa kaden melah bunga
nagasarine ento, yan tiang
maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine".
Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka
kene, ane tanpaguna, tulen
bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".
Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun :
Pupuh Ginada
1.
Tiang mriki ngrereh
"bunga"
kocap wenten "cempaka putih"
iriki genahnya reko
kocap luih warnanipun
nawang tranggana ngadika
inggih wiakti
"nanging dereng masamaya alap".
2.
Sasendone kadi ring
sipta
"dumadak ya ulung jani
delima wantane ento
akayih tengahin dalu
titiang masesangi nyangga
baan kacing
titiang suka metoh jiwa".
3.
Raden Galuh weruh
sipta
kenyung raris nyaurin
"lamun paingenan reko
madia latrine ya ulung
di pekene ya tibeninnya
soring bingi
manakti apang pasaja".
Pupuh Sinom
1.
Masasemonteken roanga
"langite jani tingalin
ening tan pajalada kakelike ngasih-asih
bedak mabudi warih
dijaha paraning jauh
dumadak Widhine ica
ngujanin i tadahasih
apang suud sedih ya maselselan".
2.
Kakantenane angucap
patut sapunika Gusti
yan kadi unduk mapikat
"pacengcengin glatik putih
mula ratuning paksi"
I Ratnasemara sumaur
"apan pacengcenge nista
glatik cambra tan mapelik mamikatin
glatik bunga saking Kendran".
3.
Ni Ketut tau ring
sipta
ngwales dane nimonin
mangucap teken timpalnya
"panese embok tan sinipi
wiakti sasih kapat mangkin
kaklike mengalup-alup
suarane mangolasang manah
mederan mangkalih warih
nanging takut
majalan rikat baan daya".
4.
"Yan gantasang te
majalan, tuara ko ya pacang ketil
kamandalu maodaka
"Ni Sewambra manyaurin
tan pendah mengalap sari
sepak joan anggon nyukcuk
katike ilidan dona
baong sengel mangulingling
pineh layu
kotek baan joan belah".
Sasimbing puniki kruna
(ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing jengah
wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika. Sasimbing
puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan
sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri
asapunine sasimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang
ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane
mawangun gancaran miwah tembang upami : "Kadang tan
tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten,
nenten nglinguang nyama braya.
Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
1.
Be
di pongerangan baang ngeleb;
tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala
ipun lenge, anak istri punika malaib.
2.
Bas
tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled
pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah
maukum.
3.
Yadin
amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin amunapi ageng anake polih
kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun mawali tiwas
sakadi kuna.
4.
Semunne
nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang
ring anake sane sombong.
5.
Sadueg-dued
semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang
utawi salah.
Tetingkesan punika
kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang
raga. Tetingkesan lingganipun “tingkes”, sane madue arti ringkes, ngalitan
(mengecil/merendahkan) sane polih pangiring “an” dados tetingkesan.
Puniki tetingkesan luir ipun :
1. Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten
wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk
saha resik.
2. Mai malu madaar, kangoang uyah- uyah dogen.
3. Dini suba cening nginep, nanging kangoang kene
bapa lacur, umah tusing gelah, pasarean alah umah bangkung.
4. Ampurayang pisan ratu, sapuniki kaulane
kalintang nambet.
5. Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka
perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik manten!
6. Durusang ajeng dumun wedange, kanggeang
toya-toya kemawon!
7. Cening de nyen ngopak, bapa tusing ngidayang
maang apa-apa, sakewala maan singgah” dogen
.
Wewangsalan puniki
pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna lingganipun
"wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring
"an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados
"wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan janma,
sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun.
Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara
sane riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap,
kewanten kantun makubda (ilid) suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika
daging sajati, sane nerangan suksmanipun tur mawirama kalih mapurwakanti
(bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang lengkarane pungkuran, antuk
kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapine kawangun
antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan,
nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten
taler sane mawangun gambar (karikatur).
Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun :
1.
Asep
menyan majagau, suksmanipun =
nakep lenggar aji kau
2.
Ada
tengeh masui kaput, suksmanipun =
ada keneh mamunyi takut
3.
Bakat
kocok misi isen, suksmanipun =
awak bocok tuara ngasen
4.
Bangbang
dadua ken ceburin, suksmanipun =
bajang dadua ken anggurin
5.
Be
lele mawadah kau, suksmanipun =
suba jele mara tau
6.
Bedeg
majemuh bangsing di banjar, suksmanipun
= jegeg buin lemuh langsing lanjar
7.
Baju
gadang potongan gantut, suksmanipun
= tuyuh magadang tuara maan entut
8.
Buangit
kali gangsa, suksmanipun =
magae lengit ngamah gasa (kereng)
9.
Buah
sabo mawadah klukuh, suksmanipun =
awak bodo buin angkuh
10.
Cekcek
poleng temisi bengil, suksmanipun =
desek ngereng gisi nengil
11.
Clebingkah
beten biu, suksmanipun =
gumi linggah ajak liu
12.
Dagdag
candung selem samah, suksmanipun =
berag landung kereng ngamah
13.
Delemk
sangut merdah tualen, suksmanipun =
medem bangun ngamah dogen
14.
Dija
kacang ditu komak, suksmanipun =
dija pejang ditu jemak
15.
Eber-eber
ilih, suksmanipun =
bebeger baan nyilih
16.
Gamongan
kladi jae, suksmanipun =
omongan dadi gae
17.
Gedenan
padange teken gondane, suksmanipun
= gedenan tandange teken gobane
18.
Gonda
godeg bakat kukur, suksmanipun =
goba jegeg baan pupur
19.
Idup
kedele mati kacang, suksmanipun =
idup jele mati sayang
20.
Jempiit
batan biu, suksmanipun =
ngajengit ajaka liu
Cacimpedan ring Bahasa
Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan puniki anggen
pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun:
"cimped", artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an",
dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados: "cacimpedan",
artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah, kariinin
antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi
conto-conto cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring
jawabanne?
Apake.....
1.
Apake anak cerik
matapel?
2.
Anak satak maka satak
matlusuk?
3.
Anak satak makasatak
maudeng putih?
4.
Apa anak cerik maid
cacing?
5.
Apa anak cerik maid
enceh?
6.
Apa anak bongkok
kereng nyuun?
7.
Anak cerik pantigang
ngurek gumi?
8.
Ane kajeps idup, ane
nyepes mati?
9.
Ane negen nongos, Ane
kategen majalan?
10.
Ane tegeh dugdugin,
ane endep juangin?
11.
Apa cekuk kajengitin?
12.
Apa cekuk baong godot
basangne pesu gending?
13.
Apa bale gede matampul
abesik?
14.
Base alukun ulung seka
bidang?
15.
Apa don ne amun
pedang, buahne amun guungan?
16.
Apa don ne
srining-srining buahne amun gong?
17.
Apa don ne amun tutup,
buahne amun sirah?
18.
Apa don ne utusan,
buahne aturan?
19.
Apa don ne amun tlapak
lima, buahne amun sigi?
20.
Apa di cerikne
mapusung, di kelihne magambahan?
Pasaur / arti:
1.
Blauk
2.
Iga-iga
3.
Bungan ambengan
4.
Jaum misi benang
5.
Caratn
6.
Sendi
7.
Gangsing
8.
Pagehan
9.
Pancoran
10.
Neraca
11.
Caratan
12.
Rebab
13.
Pajeng
14.
Pusuh biu
15.
Punyan ental
16.
Punyan jempinis
17.
Waluh
18.
Punyan ental
19.
Base
20.
Padi
Cecangkriman inggih
punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang. Biasane ngangge tembang
madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab wenten sametin sane durung
polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring artikel tiang
indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link
ne artikel indik Geguritan Utawi
Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki
wantah conto-conto utawi imba Cecangkriman :
Cecangkriman :
1.
Bapa Pucung,
Indeng-indeng di alas gunung,
Panake koryak-koryak,
Di kayune ya padingkrik,
Basang pelung,
Tendase majajambulan.
2.
Berag landung,
Ngelah panak cenik liu,
Memene slelegang,
Panak ne jekjek enjekin,
Menek tuun,
Mememne gelut gisiang.
3.
Jalan buntu,
Tan masepak nolor terus,
Nyen makeneh mentas,
Apang elahang agigis,
Musti blenggu,
Majalan ditu magaang.
4.
Ia majujuk,
Katumbak enu majujuk,
Ane numbak ebah,
Laut ngandang ngulintik,
Bes kadurus,
Pangencele mametelang.
5.
Kaki Pucung,
Awak bunter maretungtung,
Basange anginan,
Sing paek ye ninjakin,
Uber kepung,
I kaki incang-incangang.
Sloka yening ring
Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal". Sloka puniki
masaih ring sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki
ngengge lengkara; Buka slokane,......., Buka slokane
gumine,.......,Kadi slokan jagate,........, upami :
1.
"Buka
slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake
sane kalintang plapan (tangar) ngraos lan melaksana.
2.
"Buka slokan
gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane
nantangin musuh sane sampun nengil.
3.
"Skadi slokan
jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti
sukeh pisan anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).
Puniki malih sloka rin
sor :
1.
Buka slokane, aji
keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
2.
Buka sloka, ajum-ajuman
puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane beog ajum,
pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala.
3.
Buka slokane, apa
ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin,
sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi
kapanggih.
4.
Buka sloka, bani
mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun
ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh
utawi kabean ageng.
5.
Buka slokane, bantang
busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun : kiwangane san elintang,
yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten kaiwangan
ipun
Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun.
Katahipun cecangkitanpuniki, kaucapang rikala magegonjakan. Ring
asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal. Puniki cecangkitan
luiripun:
1.
Tain
cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2.
Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2.
Padange
tusing dadi arit, tegesipun: 1.
Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening padange abas antuk arit janten
dados.
3.
Anake
negen tumbak tusing dadi, tegesipun:
1. Yening anake rikala negen napi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2.
Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
4.
Rumus
hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang,tegesipun: 1. Yening rumus hitungane wiakti
sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin, yening jalan
hitungane nenten kauningin.
5.
Kapal
melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking kaler, sinah
sisin kapale balerne sane kanten.
6.
Ia
gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados jalanang,
sane kajalanang batis, boya ja entud.
7.
Tiang
suba lepas uli sekolah, tegesipun:
1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten masekolah.
8.
Kompek
matali gandek, tegesipun: 1.
Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.
9.
Beh,
kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados gelekang,
kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.
10.
Awak
suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo, boya ja nyesep
nyonyo sakadi anak rare.
Raos ngempelin, punika kruna sane dempet, tegesipun: kruna
sane asiki maarti kakalih, sane asiki maarti sejati, sane asiki artinipun
ngintar. Raos ngempelin puniki pateh sekadi cecangkitan,
binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah mangge rikala
magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos ngempelin:
1.
Benang
kamene, jaka di pangkunge, tegesipun:
1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di
pangkunge.
2.
Lamun
payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2. Nyelengin
= ningalin sambilang nyeleng.
3.
Yang
nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh
(nongos).
4.
Damar
bedauh, mati kanginan, tegesipun:
1. Kanginan = genah ipun medangin, 2. kanginan = tempuh angin.
5.
Mamula
kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2.
Nglodlodang = sayan ngelodang.
6.
Ring
dija palungane mangkin?, tegesipun:
1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi.
7.
Napi
kalih ditu?, tegesipun: 1.
Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
8.
Ia
madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2.
Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).
9.
Ida
dimatuke simpang di pura, tegesipun:
1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke.
10.
Madaarsanan
malu dini, tegesipun: 1.
Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan.
Papindan punika pateh sakadi Sesawangan,
kewanten binanipun papindankruna punika polih "anu
suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka,
kadi, luir, waluya kadi, upami:
1.
Papindan: Alise medon
intara.
2.
Sesawangan: Alise buka
(kadi, luir) don intaran.
Papindan tegesipun:
gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami: papindan
kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun: mirib
buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara,
luir ipun:
1.
Boke membotan blayag,
tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
2.
Betekan batise meling
padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3.
Cokore mudak
sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
4.
Cecapingane nyaling
kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5.
Cecingakane natit,
tegesipun: sledat-sledet manis.
6.
Gigine matun sumangka,
tegesipun: mirib batun sumangka.
7.
Jrijine musuh bakung,
tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
8.
Kupinge nyanggar
sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
9.
Kukune memapah biu,
tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
10.
Lambene barak
ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak
Ring postingan tiange
sane dumun, ring artikel Sasenggakan (Ibarat) tiang sampun ngicenin akidik
"penjelasan" indik sasenggakan. Minab yen wenten sameton sane durung
tatas uning indik sasenggakan puniki, dados malih ngawacen ring link punika.
Inggih ne mangkin tiang wantah ngicenin malih akidik makudang-kudang conto
sasenggakan sane tiosan. Inggih langsung manten ring daftarne.
Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.
1.
Buka
besine teken sangihane, pada apesne; suksemanipun : sakadi anake sane mapakarya, sang nalih
miwah sang sane kadalih, janten sami katahipun nelasang prabeya.
2.
Buka
bikule, ngutgut sambilang ngupinin; suksemanipun : sakadi anake sane madaya kaon wiadin corah,
seka kidik ngambil barang-barang timpalipune, kewanten ipun mapi-mapi nulungin.
3.
Buka
becicane ujanan, nguci; suksemanipun
: sakadi anake sane ngucekcak ngomong nenten karwan tuktuk bongkolipun.
4.
Buka
bikule pisuhin, sumingkin bejit; suksemanipune : sakadi anake alit-alit kual, yening ajahin
wiadin glemekin ipun sumangkin kual.
5.
Buka
bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking doh
jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
6.
Buka
cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane degag ngaku wanen,
kewanten jatinpune getap.
7.
Buka
dedalune, kampid baan nyilih; suksemanipun : sakadi anake sane ngango bungah
becik-becik, kewanten jatinipun pangangge punika makasami antuka nyelang.
8.
Buka
dangap-dangape, gede-gede kayune ogara; suksemanipun : sakadi anake sane gemba katunan bayu miwah
gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacang nelasang
prabeya.
9.
Buka
entikan oonge, ngulah pesu; suksemanipun
: sakadi anake sane ngomong ngawag-ngawag, sane nenten madasar antuk papineh.
10.
Buka
goake, ngadanin ibane; suksemanipun:
sakadi anake sane corah raris nuturang maling (maling teriak maling).
11.
Buka
jagunge, gedenan ati; suksemanipun :
kaucapang ring anake sane sombong tur degag, ngaku wanen utawi sugih.
12.
Buka
jangkrike, galak di bungut; suksemanipun
: sakadi anake sane galak (gati) di omong, kewanten nenten purun
ngalaksanayang.
13.
Buka
kamben madare, liunan bikas; suksemanipun : sakadi anake sane belog ajum parisolahipun
tan anut ring tata krama.
14.
Buka
kamene uwek jaitin, munjuk benang tuna aji; suksemanipun : sakadi anake sane maduwe umah tuduh, raris
engsubina antuk upih tuduhipune ical kewanten pakantenan ipun kaon.
15.
Buka
kambinge ngamah gendola, macueh-cueh; suksemanipun : sakadi anake sane ngajengan sedah wiadin
maanci, jantos marues-rues bibih ipune barak.
16.
Sesonggan
Sesonggan wit ipun
saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh
polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sane
mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi
suara) dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan.
Selantuir ipun kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados
saunggan, taler kasandiang malih dados songgan. Kruna songgan puniki
kadwipurwayang dadossesonggan.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane
kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug
pengorengan". Pengorengan punika wantah wangun utawi kawentenan ipun
sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus / datar). Dados
ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang bengkung tur sigug,
nenten dados ajahin.
Yening jagi ngartiang
sesonggan, sapuniki :
1.
Arti
sujati, teges ipun :
arti krunanipun sane sujatine.
2.
Arti
Paribasa, teges ipun :
arti lambang wiadin kahanan.
3.
Arti
Pangupama, teges ipun :
ngawi satua sane bawak-bawak, sane anut ring polah kalih kahanan sesonggan
punika.
Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun :
1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane
magenah ring genahe sane sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya.
2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk
ngawilangin katahipun biase ring pasih.
3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe
painak muani siteng tur anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane
mapi-mapi ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih.
5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane
sida mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi
tindakanne.
6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane
mapi-mapi ngajahin anak sane sampun wikan utawi duweg.
7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten
wenten isine utawi barang sane nenten malih maguna.
8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane
sombong, nyapa kadi aku.
9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane
ring pangarepne jemet pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten
becik/jahat.
10. Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan
sane rasane aluh, sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang.
11. Ada gula ada semut, suksmanipun : anake sane sugih tur dana,
irika janten akeyh anake sane rauh nunas pakaryan.
12. Ada andus ada apine, suksmanipun : yening wenten orti ala
wiadin ayu, sinah wenten sane jati (pasaja), diastun ipun akidik.
13. Aduk sera aji keteng, suksmanipun : umpami ring desa wenten
krama diastunipun adiri sane melaksana kaon utawi jele (inggih nika memaling,
demen miyegan, miwah sane lianan), sinah maka desa kaucap kaon utawi jele rauh
ring adan desane teler kaon/jele.
14. Buta tumben kedat, suksmanipun : sakadi anake sane pecak
tiwas, kasuen raris ipun sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring
timpal miwah nyama braya.
15. Calep calung, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
seneng ngidih ajengan utawi ajeng-ajengan ring pisaga.
16. Dawa papahne liu slepanne, suksmanipun : yening anake sue maurip,
sinah sampun akeh sane polih rasanin indik suka lan dukane.
17. Degag delem, suksmanipun : kaucapang ring anake sane degag, ring genahe
suung ipun ngapak-ngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten musuh
ipun ajerih, makiles mlaib.
18. Duk masanding api, suksmanipun : sakadi anake sane
mamusuh-musuhan raris ganahipun matampekan, iwang akidik janten dados
rebat/uyut/iyeg.
19. Galak-galak di guwungan, suksmanipun : sakadi anake sane wanen
sajeroning pekarangan kemanten, nanging yening sampun lintang ring pakarangan
ipun getapne pasti.
20. Gangsaran tindak kuangan daya, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
kakenken ngarereh barang, durung tatas antuk ipun miragi, gelis-gelis sampun
mamargi, pamuput nenten kauningin napi-napi sane karereh.
21. Gede ombake gede angine, suksmanipun : ageng pikolih utawi asil
anake, janten ageng taler penelasipun.
22. Jadma es tabia, wiadin nyem lalah, suksmanipun : kaucapang ring anke sane
gendeng-gendengan.
23. Juragan seprahu, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
ngerob ngangge pengangge ngajak timpal ipun saling saluk.
24. Kamus majalan, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
pradnyan tur sampun weruh ring makudang-kudang basa.
25. Katanjung di mata, suksmanipun : sakadi ring anake sane
marasa ring dewek iwang ring timpal, raris matemu ring timpalipune punika,
mawinan ipun kimud tur kabilbil.
26. Pancoran matatakan batu, suksmanipun : sakadi anake sane tiwas
nampekin anake sane sugih sane dana tur goroh, ring akidik-kidike taler polih
mismisan wiadin leledanipun.
27. Pitik mlali di ketungane, suksmanipun : sakadi anake sane dados
buruh, raris polih genah ring gemuhe, sinah ipun bagia.
28. Togtog titihang, suksmanipun : nundung anak pramangkin
nenten dados sangkenang.
29. Yeh ngrocok sinah tukade daken, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
sombong akehan raos, nanging akidik tindakne, maciri anak belog.
30. Paid bangkung, suksmanipun : sakadi anake sane
makurenan, raris sane lanang nyerodin, nongos ring umah sane luh (luhipune).
17.
SESAWEN
1) Ngenahang patakut marupa jatma ring carik,
kaanggen sarana ngulah kedis.
2) Ngantung pongpongan mabolong tiga ring duwur
jelanan kandang ayam, sane matetujun nulakin grubug ayam.
3) Kulit endog ayam katusuk antuk lidi raris
muncuk nyane kadagingin tabia.
4) Puniki ciri mederbe pitik, saha matetujon
mangda pitike nenten kesander kilat.
5) Wenten anak nandur kelapa saha ngandong anak
alit tetiga.
6) Puniki matetuek mangda entik kelapane kuat
saha pacang mawoh nged.
7) Anak istri kepura mapusung gonjer.
8) Puniki sesawen anake istri punika kari bajang